در واقع دانشمندان دینی در طول تاریخ تشیع، در همه جای جهان اسلام به خصوص در جغرافیای ایران، نقش بسزایی را در تقویت و گسترش فرهنگ شیعی ایفاء نمودند، به خصوص ظهور آنان در قرون سوم و چهارم هجری فصل جدیدی بود که توانست روح در کالبد تشیع بدمد و آن را بارور و پرثمرتر گرداند و مردم را به سوی سرچشمه‌ی زلال این مذهب سوق دهد و جامعه‌ی شیعی را از مظلومیت اعتقادی نجات بخشدو مجوعه‌ی ایدئولوژیکی تشیع را که حتی برای خود شیعیان هم‌مشخص نبود، روشن گرداند. هر چند در این قرن(چهارم هجری) علماء و دانشمندان بزرگی مانند نجاشی و کلینی(متوفی ۳۲۹ هـ.ق) و شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ هـ.ق) که هر یک وزنه ای برای قدرت اسلام و تشیع به شمار می‌آمدند، توانستند با تلاشهای فرهنگی خود، خدمات ارزشمندی را در جهت نشر و گسترش فرهنگ شیعی بر انجام رسانیده و عامل‌مهمی در توسعه‌ی پایدار تشیع گردند. با این وجود نقش‌شیخ صدوق از تمامی آنان پر رنگ‌تر می کند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
ابن بابویه ملقب به رئیس المحدثین و شیخ صدوق ؛ بعد از سال (۳۰۵ هـ.ق) با دعای حضرت ولی عصر (عج) در شهر مقدس قم دیده به جهان گشود و پس از فراگیری علوم مقدماتی، علم حدیث و فقه را از بزرگان قم مانند پدرش علی بن بابویه و محمد بن حسن بن ولید، پیشوای فقهای قم و دیگران آموخت و به منظور دیدار با بزرگان تشیع و فراگیری علوم اسلامی و احادیث ائمه‌ی معصوم (ع) به ممالک اسلامی از ری تا بلخ و بخارا و از آنجا تا بغداد و کوفه و مکه و مدینه و دیگر مناطق مسافرت نمود و از مشایخ بزرگ جهان اسلام استماع حدیث کرد و توانست کوله بار علمی خود را پر بارتر گرداند و در شمار محدثین بزرگ شیعه در آید.
فصل اول :
کلیات
۱-۱- دلایل انتخاب موضوع:
بعد از رحلت پیامبر (ص) حدیث به وضع اسفباری گرفتار شد. از یک سو روی کار آمدن خلفا و منع کردن آنها از کتابت حدیث و از طرف دیگر افراط و تفریط‌گری‌های صحابه و تابعین در ترویج حدیث، مشکلات بسیاری را رقم زد و از اعتبار حدیث کاست. در نتیجه‌گروهی از دانشمندان اسلامی به‌فکر افتادند تا احادیث درست را از نادرست تفکیک کنند، که در این میان بسیار زیاد است، وی به عنوان یکی از سه نویسنده‌ی کتاب‌های‌مرجع در رابطه با حدیث، تمامی اخبار و احادیث را با سلسله سند آن ضبط کرده است. هم چنین نقش بسیار والایی در حفظ و گسترش معارف شیعی داشته و متخصص شناخت حدیث بود و تا اطمینان نمی کرد که حدیثی معتبر است، هرگز آن را نقل نمی‌کرد و به همین دلیل است که به رئیس المحدثین، شهرت دارد. وی در شناخت احادیث آگاه و در حفظ منابع و جمع آوری آنها بسیار کوشا بود تا جایی‌که با گذشت بیش از هزار سال هنوز تالیفات شیخ اعتبار و ازرش‌های خود را حفظ کرده است.
۲-۱- سوال اصلی:
شیخ‌صدوق تا چه‌میزان در حفظ، استمرار و گسترش معارف شیعی نقش داشته و تا چه اندازه در این ارتباط موفق بوده است؟
۳-۱- فرضیه‌ی اصلی:
شیخ صدوق که در محضر اساتید و علمای شیعه‌ی زمان خویش تلمذ نموده بود، به عنوان یکی از محدثین بنام عالم تشیع و به واسطه‌ی مسافرت های مکرر در مناطق علمی عصر خود توانست دستاوردهای خویش را در عرصه‌‌ی علم حدیث با موشکافی و ریز بینی‌های عالمانه، سره را از ناسره تمیز دهد و نام خود را به عنوان یکی از صاحبان کتب اربعه‌ی شیعه به ثبت برساند.
بعلاوه تالیف حدود سیصد عنوان‌کتاب در باب موضوعات مرتبط با تشیع و تلاش جهت‌پرورش شاگردانش زبده و کوشش در برگزاری مناظرات‌کلامی در واکنش به تشیع‌ستیزی عصر وی می‌تواند، سهم قابل توجهی از موفقیت‌های تشیع را در این عرصه به وی اختصاص داد.
۴-۱- سوالات فرعی:
۱-۴-۱- با توجه به عامل جغرافیای فرهنگی، رئیس المحدثین شیخ صدوق در چه بستری رشد و نمو پیدا کرد که توانست به چنین مقام شامخ علمی نائل گشته و در زمره‌ی برجسته ترین عالمان مذهب و مکتب تشیع ظاهر گردد؟
۲-۴-۱- با توجه به حضور حکومت‌های متعدد سیاسی با نگرش‌های متفاوت فرهنگی و مذهبی، عصر شیخ صدوق را چگونه می‌توان تحلیل کرد و واکنش شیخ صدوق در مواجهه با آنها چه بوده است؟
۳-۴-۱- نقش و تأثیر عملکرد شیخ صدوق به عنوان یکی از برجسته ترین علمای عالم تشیع چه در زمان حیاط خود و چه پس از ایشان را بر گسترش مفاهیم شیعی در قالب یک کارنامه علمی- فرهنگی چگونه می‌توان ارزیابی کرد؟
۵-۱- فرضیه های فرعی:
۱-۵-۱- اشتهار قم به عنوان‌مرکزی قوی برای تشیع و وجود محدثان و دانشمندانی زبردست در فن حدیث و فقه و دیگر علوم اسلامی در این حوزه‌ی بزرگ حدیثی موجب آن شده بود که محدثان و دانشمندان دیگر شیعی جایگاه علمی قم را که از دیر باز به عنوان یک کانون منسجم شیعی جهت نشر و گسترش معارف تشیع بود را از اهمیت بالایی برخوردار دانند. در نتیجه تولد شیخ صدوق در این بستر مناسب از یک سو و برخورداری از خانواده‌ای فقیه و عالم و بهره مندی از اساتید معتبر زمان از سوی دیگر به انضمام عطش علمی وی سبب شد تا به مسافرت‌های گوناگون برود و کوله بار علمی خود را پربارتر نماید که همگی در نوع خود در به ظهور رسیدن این شخصیت علمی و ربانی مؤثر بود.
۲-۵-۱- واضح است که به دنبال خلافت عباسیان در بغداد و قدرت گیری مذهب سنی حنفی و پیدایش و تشکیل‌حکومت‌های متقارن در سرزمین‌های‌خلافت شرقی، مذهب تسنن، فرهنگ و مذهب اکثر بلاد اسلامی را به خود اختصاص داده بود و در پی آن حفاظت و تبلغ برای مذهب تشیع، چندان آسان و بی مخاطره نبود، اما حضور حکومت آل بویه، با توجه به تسامح و تساهلی که نسبت به مذهب تشیع از خود نشان داد، خود زمینه ساز مهمی برای جذب علمای شیعی از جمله شیخ صدوق به درون دربار آنها شد و روزنه‌ای را برای گسترش مفاهیم شیعی باز نمود.
۳-۵-۱- هرچند شیخ‌صدوق به عنوان‌یکی از چهره‌های معتبر عالم کتابت‌حدیث شناخته می‌شود اما نگارش بیش از سیصد عنوان کتاب در راستای حفظ، پاسداری و نشر مفاهیم شیعی، تنها دستاورد وی نبود.
وی با برگزاری مناظرات کلامی در مقابله با گسترش فرق انحرافی به دفاع از مذهب مظلوم تشیع پرداخت و اذهان عمومی را نسبت به این مذهب ترقیب کرد. هم چنین تلاش نمود تا زنگارهایی را که از سوی حکام جابر و دشمنان ستیزه جوی اهل بیت بر صورت امامان معصوم کشیده شده بود، بزداید و چهره‌ی حقیقی و وارسته‌ی معصومین را به مردم به نیکی نشان دهد. بعلاوه اعتقادات تشیع را که تا آن زمان در میان خود شیعیان از چهارچوب قانونمندی برخوردار نبود، به نظم بکشد.
۶-۱- اهداف پژوهش
۱-۶-۱- آشنایی با ابعاد گوناگون زندگانی رئیس المحدثین ابن بابویه قمی از زمان تولد تا مرگ ایشان.
۲-۶-۱- موشکافی و شناسایی دقیق‌تر از ابعاد شخصیتی و فرهنگی و علمی شیخ‌صدوق بر گسترش فرهنگ مفاهیم شیعی و تأثیرات عمیق ایشان در حفظ و پاسداری از شئونات میراث تشیع و انتقال آن به نسل آینده.
۳-۶-۱- بررسی جامع‌تر روابط شیخ صدوق با حکومت آل‌بویه از یک سو سبب می‌شد فضای مناسبی برای نشر افکار شیعی برپا گردد و از سوی دیگر حمایت‌های مادی و معنوی آنها از شیخ صدوق و عالمان شیعه که خود تشویقی برای به ثمر رسیدن کتب و آثار ارزشمندی با نگرش‌های علوی و شیعی بود.
۴-۶-۱- نگاهی پیرامون عملکرد شیخ صدوق و شناخت هرچه دقیق‌تر از کارنمای علمی، فرهنگی و مذهبی وی.
۷-۱- روش پژوهش:
برای انجام مطالعات مربوط به جایگاه و نقش شیخ صدوق در حفظ و گسترش معارف شیعه، اولین کار بایسته، مراجعه به منابع اصلی و سپس منابع متاخرتر بود که پی و اساس تحلیل ها و مباحث این پژوهش را تشکیل می‌دهد.
شیوه‌ی‌پژوهش به صورت‌نظری و کتابخانه‌ای و بهره‌گیری از منابع‌معتبر زمان در ارتباط با عصر شیخ صدوق می‌باشد که بر اساس فیش برداری داده‌ها و اطلاعات تاریخی تدوین این تحقیق میسر شد.
۸-۱- دشواری های پژوهش:
دانسته است که بررسی‌های‌تاریخی نیازمند ژرف‌نگری در اسناد و مدارک و منابع اصلی و دست اول است.
در نتیجه این‌مهم،در مورد شیخ صدوق که بیشتر آثار به‌جای مانده از وی و آثاری که بر شرح‌زندگانی ایشان پرداخته‌اند به زبان عربی به یادگار مانده است از یک سو و آن دسته از منابع فارسی زبان هم که به زندگانی ایشان اشاراتی چند داشته‌اند، تنها چند خط اطلاعات تکراری در اختیار را قم سطور نهادند.
۹-۱- سازماندهی پژوهش:
این پژوهش در پنج فصل ذیل تدوین شده تا به سوالهای مطروحه پاسخ داده شود:
۱-۹-۱- کلیات.
۲-۹-۱- نگاهی به خاندان و زندگانی شیخ صدوق از جمله مشایخ بزرگ و بنام شیعه در شهر قم که از دیرباز مهد ارزشهای اسلامی و شیعی محسوب می‌گشت، می‌توان به خاندان بابویه اشاره نمود که همگی از دانش پژوهان، حدیث شناسان و فقهای سرشناس محسوب می‌شوند.
۳-۹-۱- تالیفات و شرح مختصری از آثار علمی شیخ صدوق: شیخ صدوق با نگارش بیش از سیصد جلد کتاب و رساله در رشته‌های مختلف فقهی در وسعت معلومات و کثرت کتب و آثار علمی کم نظیر بوده و کمتر کسی را می‌توان با وی در مقام قیاس قرار داد.
۴-۹-۱- بررسی اوضاع سیاسی– مذهبی، در دوران شیخ صدوق: عصر شیخ صدوق در واقع مقارن بود با دوران حکومت‌های متقارن در ایران، فشارهای سیاسی، خلفای عباسی و بر شیعیان از یک سو و حمایت حکومت‌های وقت از اهل تسنن از سوی دیگر سبب می‌شد تا تنها روزنه‌ی امید برای کاستن از فشارهای شیعیان، حکومت آل بویه که گرایش‌هایی نسبت به علویان داشت محسوب گردد.
۵-۹-۱- کارنمای شیخ صدوق در دوران حیات و تاثیرات آن پس از فوت ایشان: علاوه بر نگارش کتب و رسائل متعدد، شیخ توانست با برگزاری مناظرات کلامی به مقابله با تشیع ستیزی بپردازد و با این کار تلاشی را برای رونمایی از چهره‌ی حقیقی اهل بیت آغاز نمود که میراث آن به نسل‌های بعدی نیز منتقل گشت.
۱۰-۱- پیشینه تحقیق:
با توجه به آن‌که شناخت ابعاد علمی شیخ صدوق در تشیع شناسی و علم فقاهت شیعی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، لذا اکثر منابع و پژوهش‌هایی که پیرامون اسلام شناسی، تشیع شناسی و فقه شناسی نگاشته شده نظری چند به زندگانی و تأثیرات علمی این عالم بزرگوار انداخته‌اند اما در اینجا از میان انبوه آنها می‌توان به برخی رسالات مهم‌تر اشاره نمود.
۱-۱۰- ۱- روابط علمای شیعه در دوران آل بویه: نگارش رجبعلی یحیایی، استاد راهنما: دکتر سید هاشم آقاجاری، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۷. این پایان نامه با نگاهی به پیدایش تشیع آغاز گشته و سپس آن را در عصر خلفای سه گانه بررسی نموده است و تا شروع غیبت صغری در (۱۴۸- ۲۶۰ هـق) ادامه می‌یابد و سپس به گستره‌ی جغرافیای تشیع پرداخته و آن را تا ظهور آل بویه بررسی می کند و همچنین عمده‌ترین مراکز آموزشی تشیع را در قرن چهارم هجری مانند شهرهای مدینه، بصره، کوفه، سامرا، بغداد، توس و قم معرفی می کند. همچنین اوضاع سیاسی ایران و عراق را مقارن پیدایش آل بویه متمرکز شده و پس از بررسی ظهور آل بویه سیاست مذهبی این حکومت را در نوع نگاه به تشیع و کمک به احیای شعائر مذهبی شیعیان و توجه ویژه به علویان و آبادسازی مشاهد ائمه علوی و همچنین نقش دولت‌مردان بویی در تدوین معارف شیعه را بازگو می کند.
۲-۱۰-۱- زمینه‌ها و سرچشمه‌های شیخ صدوق: نگارش سید محسن موسوی، استاد راهنما: حجه الاسلام و المسلمین دکتر رضا برنجکار، رسالهی دکتری دانشگاه علوم حدیث قم، ۱۳۹۰. این رساله به شکلی ویژه ابعاد مختلف حیات علمی شیخ صدوق را مورد بررسی قرار داده و علاوه بر استفاده از منابع اولیه و کتب شیخ صدوق به کتب مستشرقان و کتب تاریخی و جغرافیایی نیز نظری داشته است. سرگذشت شیخ صدوق و بررسی آثار وی و تلاش او در جهت شناساندن حقایق زندگانی ائمه(ع) و مبارزه با غلو و تفویض و نگارش دائمی در سفر و تأثیر شرایط علمی شیخ صدوق در رابطه با پرورش شاگردان و تعامل و تقابل با شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را بیان می‌دارد.
۳-۱۰-۱- زمینه ها، رشد و نضج شیعه در قرن چهارم تا ششم هجری قمری: نگارش عباس مصلایی پور یزدی، استاد راهنما دکتر محمد جواد مشکور، دانشگاه امام صادق، دانشکده تبلیغ و معارف اسلامی، ۱۳۷۴. در این رساله علاوه بر بحث پیرامون تشیع و فرق مختلف آن به تشکیل حکومت آل بویه و روابط آن با شیعیان و برخی مشایخ بزرگ زمان همچون شیخ کلینی، شیخ صدوق، صاحب ابن عباد و همچنین سید رضی شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و تشکیل حکومت‌های دیگر شیعی چون فاطمیان در مصر و اسماعیلیان در ایران و حمدانیان اشلره شده است.
۴-۱۰-۱- تحقیقی پیرامون کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق (ره)، نگارش محمود نظری، استاد راهنما حاج شیخ علی اکبر غفاری صفت، دانشگاه امام صادق، دانشکده معارف اسلامی و الهیات، ۱۳۷۵. این رساله به شکل کاملاً تخصصی، کتاب مهم و ارزشمند من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق را مورد موشکافی قرار داده و درباره‌ی انگیزه‌های شیخ در تألیف این کتاب تعداد ابواب و احادیث، شروح ترجمه‌ها و نسخ کتاب، شرح و حواشی اثر، نظر دیگر علما در رابطه با اثر مذکور و روش شناسی شیخ در تنظیم محتوای کتاب، مقایسه اثر با کتاب کافی و بررسی اشکالات متأخرین بر کتاب مذکور بر آن اشاره شده است.
۱۱-۱- معرفی و نقد منابع و ماخذ:
۱- فقیه ری (زندگی‌نامه و آثار شیخ صدوق)، سید حسن موسوی خرسان، ترجمه و تعلیق، دکتر علی رضا میرزا محمد، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۷.
این کتاب ترجمه‌ای است از رساله‌ای جامع با نام (حیاه الشیخ الصدوق) به قلم سید حسن موسوی خرسان که به عنوان مقدمه‌ای بر کتاب ((من لا یحضره الفقیه)) صدوق نگاشته شده است.
مولف در این کتاب با نگرشی‌دقیق به بررسی همه‌ی ابعاد پر خیر و برکت شیخ صدوق پرداخته و شخصیت ممتاز و آثار او را موردمطالعه قرار داده است و در این راستا از سفرهای‌علمی و اساتید و مشایخ و شاگردان آن بزرگوار نام برده است و حتی در شرح حال بزرگان و دانشورانی که از این خاندان پاکدین و دانش پرور بر خاسته‌اند سخن گفته و حق مطلب را نیک ادا کرده است. در اهمیت این رسالهی ارزشمند همین پس که آقای علی اکبر غفاری که برخی از آثار شیخ صدوق را تدوین و ترجمه و تصحیح‌کرده است، تالیف موجود را از بهترین آثار تحقیقی مکتب و مدون در بیان احوال و خصایص صدوق می‌داند و نویسنده اش را پژوهشگری ژرف اندیش و سختکوش و توانا می‌خواند.[۱]
این کتاب در عین اختصار و ایجاز مشتمل بر نام بسیاری از بزرگان علم و دین و کتابهای ایشان است که به صورت فهرست وار آورده شده است.
۲- قدرت، دانش و مشرعیت در اسلام (در دوره ی میانه)، داوود فرحی، تهران، مانی، ۱۳۷۸.
