دوم : اوضاع سیاسی ایران در آستانه مشروطیت و مراحل نخستین زندگانی احمد قوام السلطنه را بررسی میکندکه در آن اوضاع سیاسی ایران در آستانه مشروطیت و زندگی احمد قوام السلطنه از تولد تا ورود به صحنه ی سیاست را برر میکند .فصل سوم: به عملکرد سیاسی قوام در دوره ی مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰ میپردازد که در آن تصدی مقام وزارت ،فرمانروایی خراسان، کابینه های قوام و اقدامات کابینه ها مورد بحث است. فصل چهارم: بازگشت قوام به صحنه ی سیاست بعد از ۱۵ سال و تشکیل کابینه و اقدامات کابینه ها از جمله استخدام مستشاران خارجی، بلوای ۱۷ آذر۱۳۲۱ و اختلاف قوام با محمدرضا شاه موردبررسی قرار میگیرد. و در فصل پنجم : به غائله ی آذربایجان و رویارویی قوام با شوروی وتشکیل حزب دموکرات وتشکیل کابینه ائتلافی و قیام سی تیر ۱۳۳۱ پرداخته می شود. نکته ی قابل توجه اهمیت اقدامات سیاسی قوام بعد از شهریور ۱۳۲۰ است. در اخر به نتیجه گیری تحقیق پرداخته ایم.
۱-۶ روش شناسی تحقیق
با توجه به موضوع مورد پژوهش، روش کلی تحقیق حاضر، بر استفاده از روش های تاریخی که عمدتا روش توصیفی –تحلیلی است استوار است. که سعی شده است بر اسناد و مدارک و داده های صحیح متکی باشد. گرچه روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش عمدتا برمنابع و ماخذ کتابخانه ای قرار دارد.
۱-۷ پیشینه ی پژوهش
از اهم پژوهش های صورت گرفته در مورد شخصیت و عملکرد سیاسی احمد قوام که در غنای مطالب تحقیق موثر بوده است میتوان به موارد زیر اشاره کرد.:
میرزا احمد قوام السلطنه در دوران قاجار و پهلوی : نویسنده :باقر عاقلی . این کتاب شرح زندگانی پر فراز و نشیب قوام السلطنه سیاستمدار دوره ی قاجار و پهلوی است. کتاب از سه بخش تشکیل شده است که نویسنده در بخش نخست شخصیت قوام السلطنه را معرفی می کند. در بخش دوم به بررسی حیات سیاسی قوام السلطنه در دوران پهلوی اختصاص دارد. و دربخش سوم تعلیقات و اسناد آمده است. این کتاب یکی از منابع اصلی پایان نامه است و سعی شده موضوعات ان به عنوان کلیدی برای بحث های بعدی مورد استفاده قرار گیرد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در تیررس حادثه : نویسنده: حمید شوکت. نوشته ی اقای شوکت جزئیات زندگی سیاسی احمد قوام را در بردارد و اطلاعات زیادی از تدابیر رئیس دولت را به دست می دهد. این کتاب هشت فصل دارد که اطلاعات جامعی نیز درمورد زمانه و کارنامه قوام ارائه می دهد. حمید شوکت با قلمی شیوا و روان زندگی سیاسی قوام را از اغاز تا پایان روایت کرده است. هرچند از کاستی و ضعف در پاره ای از تحلیل ها خالی نیست.از نظر وی قوام استاد مسلم سیاست بود. نویسنده حل و فصل قضیه ی گیلان و خروج ارتش سرخ از آن را تدبیر قوام می داندو از نقش قطعی او در حفظ استقلال ایران سخن می گوید.چناچه معاهده ی ۱۹۲۱ ایران و شوروی را از موفقیت های او برمیشمارد و هیچ اشاره ای به تلاش های دولت ندارد.در بخش غائله ی آذربایجان تحلیلی منسجم به خواننده ارائه شده اما باز هم نقش قوام هر چه بیشتر برجسته میشود.در صفحات پایانی کتاب نیز مصدق و راه و روش او را اماج انتقاد قرار می دهد. این کتا ب توانست به عنوان یکی از منابع اصلی خصوصأ در بحث چهار چوب بندی و فصل بندی کمک خوبی باشد.
زندگی سیاسی قوام السلطنه :نویسنده : جعفر مهدی نیا. این منبع کتاب جامعی است که شامل زندگی قوام السلطنه از تولد تا زمان وفاتش می باشدو در این کتاب سعی شده زندگی قوام همراه با تحولاتی که در ان روی داده و نیز سیاستهایی که دول خارجی در بروز تصمیمات وی در قبال کشور داشتند مورد بررسی قرار داده شود. از امتیازات این کتاب ان است که تصاویری برای روشن شدن موضوعات اورده است و از معایبش میتوان به مشخص نشدن فصل ها وبخش های ان اشاره کردو یا منابعی که از ان استفاده شده است. این کتاب از منابع مفید پایان نامه است.
درباره قوام السلطنه مطالب بسیار است اما در این پایان نامه سعی شده کلیه اقدامات سیاسی مهم قوام دقیق بررسی شود و نکات مهم در ان گنجانده شود و فقط ارائه ی نوعی بیوگرافی از زندگی و زمانه قوام نباشد.
۱-۸ بررسی منابع
بررسی زندگی قوام السلطنه احتیاج به پژوهش وسیع و دست یافتن به اسناد و ارشیوهای سیاسی و دهها کتاب ومقاله است که این پایان نامه تا جایی که توانسته در پی مطالعه و بررسی انها برامده است. البته از این بابت قطعا بی نقص نمی باشد، برای تهیه و تدوین این نوشتار از منابع متعددی استفاده شده که در یک تقسیم بندی کلی میتوان انها را به شرح زیر تقسیم کرد
اسناد ، مطبوعات، مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، خاطرات و پژوهش های عمومی
اسناد: بیشترین سعی وتلاش برای تدوین این نوشتار براین بود که بتوان از اسناد و مدارک استفادشود.در این پژوهش ازاسناد سازمان اسناد ملی جمهوری اسلامی ایران و مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مرکز اسناد ریاست جمهوری و از کتاب غائله آذربایجان تالیف خانبابا بیانی که شامل شکل گیری فرقه دموکرات آذربایجان و به روایت اسناد وزارت خارجه است نیز استفاده شده است.
مطبوعات
اطلاعات : مدیریت روزنامه اطلاعات را عباس مسعودی که فردی درباری بود برعهده داشت و به نوعی روزنامه در خدمت دولت قلم می زد. در سالهای پس از شهریور ۱۳۲۰ همچنان در خدمت دولت وقت بود.
رهبر :ارگان اصلی حزب توده بود و با مدیریت ایرج اسکندری . این روزنامه معروفترین نشریه ی حزب توده بود که چندین دوره هم توقیف شد.
آذربایجان : این روزنامه به مدیر مسئولی خشک نابی و به زبان ترکی منتشر می شد و از ارگان اصلی ،فرقه دموکرات آذربایجان بود.
آژیر : روزنامه ی اژیر یک روزنامه فارسی رادیکال و چپ بود که از خرداد ۱۳۲۲ منتشر می شد. صاحب امتیاز روزنامه سید جعفر پیشه وری بود.زمانی که گروهی خود را فرقه ی دموکرات آذربایجان خواندند درتابستان ۱۳۲۴ یک حکومت خودمختار حامی شوروی به رهبری او تشکیل دادند.
مجلات
مجله ی سیاسی و اقتصادی – احمد قوام سیاستمدار برتر –پروفسور سید حسن امین- اردیبهشت ۱۳۸۶ –شماره ۳۲۵-۳۲۶
مجله ی سیاسی و اقتصادی –مسئله آذربایجان چگونه حل شد.؟عبدالرضا هوشنگ مهدوی- خرداد و تیر ۱۳۷۵- شماره ۱۰۵-۱۰۶-ص ۴۳
خاطرات
خاطرات و خطرات : اثر مخبرالسلطنه هدایت . وی بارها در مقام نخست وزیر، وکیل و والی انجام وظیفه کرده است.اودر زمره ی سیاستمداران میانه رو وسنتی است.رضا خان را به دیده مثبت می نگریست. هرچند به برخی از اقدامات او مانند جمهوری خواهی انتقاد داشت و آن را چندان مناسب جامعه ایران نمی دانست.
در دوره ی رضا شاهی وی شش سال سمت نخست وزیر داشت.و چون از نزدیک در جریان حوادث ان عصر بود و از علل و عوامل بسیاری از وقایع مطلع بود لذا خاطرات او برای این تحقیق سودمند واقع شد.
خاطرات سیاسی مهدی فرخ : این کتاب شامل تاریخ پنجاه ساله معاصر ایران است.به همراه تصاویر تاریخی سردار معظم .در پی تصویب قانون لغو الغاب و درجات نظامی در سال ۱۳۰۴ نام خانوادگی تیمورتاش را برخود برگزید. مهدی فرخ در طول زندگی خود همواره سمت های مختلف سیاسی را احراز کرد .وی در اواخر عمربه انتشار خاطرات سیاسی خود در مجله سپید و سیاه پرداخت که بعدا به صورت کتاب منتشر شد.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی
این مذاکرات که اخیرا به صورت لوح فشرده توسط کتابخانه مجلس شورای اسلامی عرضه شده است و بر روی سایت مجلس نیز وجود دارد.از انجا که قوام در بعضی جلسات مجالس دوره ی چهارم، سیزدهم ،چهاردهم و پانزدهم مذاکرات و سخنرانی هایی داشت و با نمایندگان گفتگو می کرد لذا توجه خاص به این مذاکرات به اعتبار پژوهش می افزاید.
پژوهش های عمومی
کتاب هایی به تاریخ دولت های ایران پرداخته اند و بالطبع در آن ها به دولت ها و اقدامات سیاسی قوام السلطنه نیز اشاره شده است از جمله : کتاب دولت های ایران از حسین ملکی ،زندگینامه و رجال و مشاهیر ایران از حسن مرسلوند ،شرح حال رجال سیاسی ایران از عاقلی، ،خاندان های حکومتگر از عاقلی می توان اشاره کرد. که این کتاب ها یک تاریخچه اجمالی از دولت های قوام ارائه داده اند.
ایران بین دو انقلاب نوشته ابراهامیان :
به دولت های قوام علی الخصوص اقدامات وی بعد از شهریور ۱۳۲۰ پرداخته است.این کتاب اطلاعات زیادی از تاریخ ایران بین دو انقلاب داده است اما درمواردی شاهد هستیم ابراهامیان با برجسته کردن عوامل اقتصادی درصدد بوده است تا نشان دهد که انقلاب ایران چندان هم اسلامی نبوده است.
کتاب تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)
مولف این کتاب علیرضا ازغندی است ،وی در این کتاب تحولات سیاسی و اجتماعی ایران را در این دوران خیلی ریز بینانه مورد بررسی قرار داده و اطلاعات موثری را در اختیار می گذاردو از انجا که ان دوران برای ما دوران سرنوشت سازی بود و نخست وزیری چهارم و پنجم قوام به بعد از شهریور ۱۳۲۰ می رسد. استفاده از این منبع را لازم و ضروری می نماید.
نخبگان سیاسی ایران از مشروطیت تا انقلاب اسلامی ج ۳ اثر زهرا شجیعی
این کتاب ضمن دادن اطلاعات شناسنامه ای –آماری از کابینه های ایران تاریخچه ی مختصری از کوشش های آنان عرضه می دارد.
تاریخ ۲۰ ساله حسین مکی :
این کتاب که بیشتر به صورت وقایع نگاری است و کمتر در آن تحلیل صورت گرفته است. وقایع و حوادث دوران قوام السلطنه و دولت های او را گزارش داده است.انچه در این کتاب بیشتر مورد توجه قرار گرفته و به بحث پایان نامه مربوط می شود جلد اول و دوم آن است.
بحران دموکراسی در ایران تالیف فخرالدین عظیمی
این کتاب یکی از نوشته های تحلیلی و سودمندی است که وقایع ایران را در سالهای ۱۳۲۰-۱۳۳۲ به صورت جدی مورد بررسی قرار داده است. مولف کار خود را براساس کابینه ها و مدت زمان حکومت انها تنظیم کرده است.آنچه بر اهمیت کتاب می افزاید تحلیل جالب و قوی مولف همچنین استفاده از اسناد وزارت خارجه انگلستان است. هرچند که این کتاب در برخی موارد مانند رابطه حزب توده با دولت قوام ،دچار کاستی هایی است. اما یکی از پژوهش های ارزنده در رابطه با اقدامات دولت های قوام است.از این کتاب در بخش های مختلف پایان نامه استفاده شده است.
آذربایجان در ایران معاصرتالیف تورج اتابکی
این کتاب یکی از پژوهش های ارزنده درباره فرقه دموکرات آذربایجان است. نویسنده کتاب خود را براساس گزارش های تاریخی ،اسناد دیپلماسی و خاطرات و محفوظات دست اندرکاران و شاهدان ایرانی و خارجی نوشته است. نویسنده وقایع اذربایجان را در زمان مشروطه و جنگ جهانی اول بررسی می کند.سپس به مبحث اصلی که همان تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان است می پردازد.وی با تحلیلی بی طرفانه علت بحران آذربایجان را بررسی کرده و از این منظر ،یکی از پژوهش های ارزنده در رابطه با وقایع آذربایجان است.
تاریخ معاصر ایران ،نوشته پیتر آوری
ترجمه ی محمد رفیعی مهرابادی ،این کتاب برگردان فصل های ۱۷تا۲۶ تاریخ معاصر ایران ،تالیف پیتراوری است. فصل های یاد شده ،یک برهه ی ۲۸ ساله (۱۳۰۴ تا۱۳۳۲ خورشیدی )از تاریخ کشورهارا شامل می شودد.دورانی که نظر به پیش امدهای چشمگیر و دگرگونی های مهم در حیات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ایران ،از اهمیت زیادی برخوردار است. دو دورانی که تا حدود بسیار زیادی مربوط به فعالیت های قوام میشود .
فصل دوم:
اوضاع سیاسی ایران در آستانه نهضت مشروطیت و مراحل نخستین زندگانی قوام السلطنه
۲-۱ اوضاع سیاسی ایران در آستانه مشروطیت
نادر شاه با تمام کوشش هایی که از خود نشان داده بود از میان رفت. ولی ایران باز یکی از کشورهای بنام آسیا شمرده می شد و کریمخان و جانشینان او اگر چیزی به کشور نیفزودند، چیزی هم از آن نکاستند .لیکن در زمان قاجاریان ایران بسیار ناتوان گردید و از بزرگی و جایگاه و آوازه آن بسیار کاست ،و انگیزه این بیش از همه یک چیز بود و آن اینکه جهان ،جهان دیگر شده و کشورها به تکان آمده ، ولی ایران به همان حال پیشین باز میماند. از سال ۱۲۹۳ ه. که کریمخان زند درگذشت تا سال ۱۲۴۹ ه. که فتحعلی شاه بدرود حیات گفت، پنجاه واند سال بود در این زمان کم در اروپا تکان های سختی پیدا شده و داستان های تاریخی بی مانندی از شورش فرانسه و پیدایش ناپلئون و جنگ های پیاپی آن و جنبش توده ها و پیشرفت فن جنگ و پدید آمدن افزارهای نوین و در نتیجه آنها دولتهای بزرگ و نیرومندی پیدا شده بود. کشور ایران از ان تکانها و دگرگونی ها بی بهره و ناآگاه ماند. و همان است که پادشاهان قاجاری و سرجنبانان آنان از آن تکان ها و دگرگونی ها سر در نمی آوردند و ناآگاهانه با شیوه کهن خود بسر میبردند .^[۱]
سیاست ناپلئون در اروپا و توجه وی در کشورهای شرق بخصوص ایران موجب شد که روابط بین کشورهای اروپایی توسعه یابد و در نتیجه ایران خواهی و نخواهی وارد صحنه ی سیاست بین المللی گردد. متاسفانه قاجاریان و فتحعلیشاه و درباریان وی از جریانات واقعی و سیاست های بین المللی آن موقع در آسیا بی اطلاع بودند، از طرفی دیگر تجاوزات نظامی روسها به شمال و نظریات امپریالیستی انگلیسی ها به جنوب ایران باعث شد که اوضاع سیاسی ایران بکلی مغشوش و درهم شود و دولت های وقت غالبأ تحت فشار و تجاوز و تعدی دوات های زورمند قرار گیرند. با اینکه دولت ایران در قبال فشارها و تجاوزات نظامی روسها و در مقابل سیاست های مخرب انگلیسی ها مقاومت و سرسختی از خود نشان داد، معذلک به علت ضعف قوه اقتصادی و نداشتن قشونی مجهز و تعلیم دیده و آشنا نبودن به فنون جنگ های جدید و به علت اختلافات داخلی و ضعف سلاطین وقت ایران را در مقابل تجاوزات نظامی روسها از پا در آوردو بسیاری از پادشاهان قاجار تسلیم تعرضات سیاست هی خارجی شدند. در زمان فتحعلی شاه بسیاری از نقاط مختلف خاک ایران در قراردادهای گلستان و ترکمنچای توسط روسیه از ایران جدا شد. در این موقع انگلیس از موقعیت به وجود آمده استفاده کرده و امتیازاتی که رقیب آنان روسیه با زور تحصیل کرده بود را عینأ از ایران خواستار شد، اما ین پیشنهاد توسط قائم مقام رد شد.در این موقعیت انگلیس به روس ها پیشنهاد داد که استقلال
ایران را دو دولت تضمین نمایند و این ضربه ای بود که انگلیسی ها برای از بین بردن استقلال ایران وارد کردند. این نقشه در سال در سال ۱۸۳۴ مطرح گردید و دولتین روسیه و انگلیس مکاتباتی در این باره انجام دادند و در این مورد تفاهم بین انها حاصل گردید. و از آن تاریخ انگلیس موقعیتی بهتر در ایران بدست آورد. در زمان سلطنت محمد شاه قاجار یعنی سال ۱۸۳۵ یک واقعه ی ناگوار یرای ایرانیان پیش امد و آن هم فتل قائم مقام بود. مردی که همواره در صدد کوتاه کردن دست متجاوزین از ایران بود. بعد از قتل قائم مقام حاج میرزا آقاسی ایروانی مقام صدرات را آشغال کرده، بی لیاقتی و بی کفایتی او نزد خودی و بیگانه ضرب المثل بود. واقعه ی مهمی که در زمان سلطنت محمدشاه و صدارت حاجی میرزا آقاسی روی داد قشون کشی به افغانستان و فتح هرات بود.در این دوره خارجی ها مخصوصا روس و انگلیس بر توسعه و نفوذ خود در ایران افزودندو موفق شدند امتیازات زیادی را از ایران بگیرند.
در تاریخ ۱۲۶۴ ه. محمد شاه درگذشت و در این موقع ناصرالدین شاه وبه سلطتنت رسید و مقام صدارت را برای امیرکبیر صادر کرد.امیرکبیر با هوش و قدرت فوق العاده و حسن سیاستی که داشت توانست به زودی امنیت را در تهران و شهرستان ها برقرار نماید . او در دوره ی کوتاه یعنی سه سال زمامداری خود توانست دست به اصلاحات عمیق و دامنه داری زندو جرقه هایی از تمدن اروپا را برای اولین بار در ایران روشن کرد و قسمتی از نقشه های سیاسی و اجتماعی خود را در ایران عملی ساخت، اما متاسفانه رجال خائن و حسود و کوته بین که برخی از عمال سیاستهای خارجی بودند او را به قتل رسانیدند.^[۲]
پس از اینکه ناصرالدین شاه در سال ۱۳۱۳ ش.در جایگاه حضرت عبدالعظیم هدف گلوله تپانچه قرار گرفت وکشته شد، ولیعهد خود را از تبریز به تهران رساند و به نام مطفرالدین شاه “دیهیم پادشاهی “را بر سر نهاد. مظفرالدین شاه امین السلطان را از صدراعظمی برکنار و برای مدتی شاه صدراعظمی برنگزید.تا نوبت به امین الدوله رسید. صدراعظم جدید،شهرت اصلاح طلبی داشت و انتظار میرفت که کوشش های بسیاری درراه پیشرفت کشور از خود نشان دهد؛ اما استقراض چهار صد لیره از بانک شاهنشاهی انگلیسی ودر برابر آن واگذاری درآمد گمرکات جنوب و کرمانشاه ،دستاویزی برای بدگویی رقیبانش شد و در پی آن باعث برکنار اش شد.
در ۱۶ربیع الااول ۱۳۱۶ امین السلطان به جای امین الدوله نشست.تا اینکه وی نیز به دلایل مختلف از جمله استقراض وام از دولت روس،تبعید حکیم الملک وزیر دربار …..مایه ی برکناری و راندن او به فرنگ شد.
با رفتن امین السلطان، شاهزاده عبدالمجید میرزا عین الدوله جایگاه صدراعظمی یافت. عین الدوله رفتار غرورآمیز داشت و بسیاری از دولتمردان ودرباریان و حتی محمدعلی میرزای ولیعهد را رنجانده بود. علاوه بر این کارگزاران و کارکنان زیر دست و دون پایه ی او هم با مردم برخوردی ناشایست و ستمگرانه داشتندو همین موضوع باعث شده بود تا آنها به دادخواهی نزد علما کشانه شوند و به دنبال آن علما هم از آشفتگی کشور به ویژه آزار رسانی های نوز نزد صدراعظم شکایت بردند و درخواست رسیدگی کردند، اما سودی نبخشید و رفته رفته دامنه ناخرسندی ها افزایش یافت مردم خواستار عزل عین الدوله و تاسیس مجلس شورای ملی و تدوین قانون اساسی شدند تا اینکه مظفرالدین شاه مجبور به تسلیم شد، به نحوی که عین الدوله را برکنار و میرزا نصرا…خان نائینی را به جای او منصوب کرد.^[۳]